Raport zawiera wnioski z badania jakościowego przeprowadzonego w ramach pierwszego etapu projektu „Szansa – nowe możliwości dla dorosłych”, zrealizowanego przez Zespół Badań i Analiz FRSE.
Celem badania było określenie w jaki sposób realizowane jest wsparcie osób dorosłych o niskich umiejętnościach podstawowych przez różnego rodzaju organizacje w Polsce, a także identyfikacja interesujących kwestii – związanych z podnoszeniem umiejętności podstawowych w tej grupie osób. Wyniki uzyskane w trakcie badania, które pozwoliły ukazać szeroki kontekst problematyki niskich umiejętności podstawowych u dorosłych Polaków, następnie wykorzystano w analizach prowadzących do wyboru grup docelowych projektu.
Do udziału w badaniu zaproszono instytucje, które pracują z osobami dorosłymi nad podnoszeniem umiejętności podstawowych. Były to m.in.: organizacje z obszaru kultury i wsparcia seniorów, instytucje formalnej edukacji dorosłych, doskonalenia zawodowego, pomocy społecznej, a także urzędy pracy, organizacje z obszarów wiejskich, organizacje pozarządowe oraz instytucje w projekcie Lokalny Ośrodek Wiedzy i Edukacji (LOWE).
Do umiejętności podstawowych, które służą zdefiniowaniu grupy docelowej beneficjentów w badaniu, należą: czytanie, pisanie i rozumienie tekstu, liczenie i rozumowanie matematyczne, umiejętności korzystania z nowych technologii, umiejętności społeczne, takie jak: komunikacja interpersonalna, dostosowanie do zmian, praca w zespole, wyznaczanie realistycznych celów życiowych, radzenie sobie w sytuacji konfliktu i rozwiązywanie konfliktów, podejmowanie decyzji, wykazywanie się inicjatywą. Badaną grupę stanowiły instytucje i organizacje oferujące działania edukacyjne dla osób dorosłych, które posiadają deficyty w którymś (jednym lub kilku) z powyżej wymienionych obszarów.
Wyniki
Pierwszym wnioskiem płynącym z przeprowadzonego badania jest brak jednej ogólnie przyjętej definicji osób o niskich umiejętnościach podstawowych. Organizacje definiują tę grupę osób głównie przez pryzmat własnej oferty i działalności statutowej. Najczęściej umiejętności podstawowe są definiowane w kontekście poziomu wykształcenia i poziomu kwalifikacji zawodowych.
Jak wynika z badania, większość instytucji realizujących programy szkoleniowe zwraca uwagę na konieczność rozwijania umiejętności nie tylko stricte zawodowych. Pojawia się wspólny zbiór umiejętności, potrzebny do rozwoju uczestnika, wykraczający poza umiejętności zawodowe. Należą do niego: czytanie ze zrozumieniem, umiejętność interpretacji tekstu, liczenie, pisanie, umiejętność komunikacji, pracy w zespole, funkcjonowania w grupie osób, umiejętność kojarzenia, logicznego postępowania, podstawowej obsługi komputera, wyszukiwania informacji w Internecie. Na niski poziom kompetencji podstawowych (w tym społecznych) wpływa również bierność zawodowa, pozostawanie przez dłuższy czas poza sferą zatrudnienia, jak również brak chęci i motywacji do poszukiwania pracy, w szczególności na skutek przebywania w otoczeniu podtrzymującym bierny styl życia, zniechęcającym do jakiejkolwiek aktywności. Powodem często wskazywanych przez respondentów jest także obawa przed utratą świadczeń socjalnych.
Jednym z celów badania było poznanie skutecznych sposobów docierania do potencjalnych beneficjentów z ofertą wsparcia. Beneficjenci ujęci w badaniu – a więc osoby o niskich umiejętnościach podstawowych – często są wykluczeni i nie poszukują aktywnie sposobów na zmianę swojej sytuacji. Nierzadko są to osoby bierne, nie tylko w sensie zawodowym, ale i obywatelskim czy społecznym. W wielu przypadkach bardzo rzadko opuszczają swoje domy (z powodu choroby, wieku, niepełnosprawności) lub kontaktują się wyłącznie z jednym typem instytucji np. ośrodkiem pomocy społecznej lub ośrodkiem zdrowia. Niezależnie od typu organizacji i specyfiki grupy docelowej, oparcie się o osobiste kontakty oraz docieranie do beneficjentów poprzez sieci znajomych jest najpopularniejszym i zarazem najskuteczniejszym sposobem rozprzestrzeniania informacji. Drugą, równie skuteczną metodą jak reklama szeptana i osobiste polecenia innych uczestników, jest Internet (strony www instytucji, media społecznościowe).
W badaniu wiele uwagi poświęcono zagadnieniom związanym z diagnozą potrzeb beneficjentów. Koniecznym elementem każdego działania wspierającego rozwój umiejętności jest bowiem trafna i solidna diagnoza. Pozwala w odpowiedni sposób dopasować podejmowane działania do realnych potrzeb i deficytów uczestników. Do proponowania konkretnej formy wsparcia edukacyjnego organizacja powinna przystępować dopiero po dogłębnej diagnozie. Wyłącznie w ten sposób dopasowane działania mają szanse być skuteczne i efektywne.
Innym poruszanym zagadnieniem były kwestie motywacji osób dorosłych i ich uczestnictwa w działaniach mających na celu podniesienie umiejętności podstawowych. Beneficjenci badanych organizacji najczęściej byli motywowani przez czynniki finansowe lub doraźne korzyści z projektu. Tego typu motywacja jest raczej krótkotrwała i rzadko doprowadza do trwałych zmian w życiu uczestników zajęć. Jeśli natomiast beneficjent jest wewnętrznie zmotywowany i uczestniczy regularnie w zajęciach, to efekty działań edukacyjnych są dużo szybciej i lepiej widoczne. Najczęściej osoby pozostające na rynku pracy, które chciały podnieść swoje kompetencje zawodowe przejawiały motywację wewnętrzną. Osoby korzystające z różnych form wsparcia socjalnego raczej nie wykazywały takich motywacji.
W przypadku grup beneficjentów, którzy wymagają zarówno aktywizacji społecznej jak i zawodowej, skutecznym sposobem, zdaniem respondentów, okazała się być praca w grupie. Rozwijanie umiejętności podstawowych – w ich przypadku – dotyczy nauczenia funkcjonowania w społeczeństwie oraz w najbliższym otoczeniu. Praca w grupie przy konkretnym przedsięwzięciu polega na podziale obowiązków i przypisaniu odpowiedzialności za wybrane zadania do konkretnego uczestnika. Kształtowanie umiejętności miękkich oparte o realną współpracę z innymi i wzajemną obserwację oraz rozliczanie przez grupę z wykonania przydzielonych zadań okazały się być, zdaniem respondentów, efektywne. Rozwój tych umiejętności korzystnie wpływa na rozwój zawodowy beneficjentów. Badacze zidentyfikowali również stosowanie z sukcesem przez niektóre organizacje tzw. modelu mieszanego, w którym instytucja zatrudnia beneficjentów jako swoich pracowników odpowiedzialnych za wykonanie określonej pracy w zespole pracowniczym.
Respondenci podkreślali, że tematyka działań w przypadku osób dorosłych jest kwestią kluczową. W sytuacji, gdy osoby dorosłe dysponują ograniczoną ilością czasu, który mogą przeznaczyć na swój rozwój, oferta do nich kierowana musi być uszyta na miarę ich potrzeb i możliwości. Zaleca się, aby działania edukacyjne dla dorosłych z niskimi umiejętnościami podstawowymi miały jak najbardziej praktyczny wymiar, a tematyka nawiązywała do codziennych potrzeb osób dorosłych. W przypadku terenów wiejskich oraz mniejszych miejscowości warto wpleść elementy związane z dziedzictwem kulturowym i tradycjami społeczności lokalnej.
Planując wsparcie w obszarze aktywizacji na rynku pracy, warto zapewnić bezpośredni udział doradcy zawodowego lub coacha, który pomoże ustalić cel działania, bazując na indywidualnych predyspozycjach, aspiracjach i możliwościach uczestników.
W badaniu poruszono także problem pomiaru skuteczności oferowanego wsparcia. W związku z tym, że kontakt z uczestnikiem często urywa się tuż po zakończeniu działań edukacyjnych, dokonywanie pomiaru efektów wsparcia w dłuższej perspektywie czasowej stanowi dla organizacji problem. Zwracano również uwagę na ważny element działań edukacyjnych, jakim jest monitoring dalszych losów uczestników. W związku z masowym występowaniem wskaźników ilościowych, instytucje, które zajmują się podnoszeniem umiejętności i kompetencji w kontekście rynku pracy, najczęściej mierzą skuteczność swoich działań wskaźnikami zatrudnienia.
Raport jest dostępny na stronie Czytelni FRSE.
Opr. Jadwiga Fila